بررسی چگونگی منع تدوین و نقل حدیث + دانلود PDF

در بررسی چگونگی منع تدوین و نقل حدیث، سخن را با چگونگی کتابت آن در عصر رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، آغاز می‌کنیم.

کتابت حدیث
حدیث و سنّت پیامبر، چگونه به دست نسل‌های واپسین رسیده است؟ و پیامبر در ثبت و ضبط این مجموعه چه موضعی داشته است؟ در آن روزگاران و در حیات پربرکت رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، صحابیان با این گنجینه‌ی گرانقدر چگونه برخورد می‌کردند؟ … اینها و جز اینها، پرسش‌هایی است که درباره‌ی بخشی از تاریخ حدیث و نشر و تدوین آن مطرح است. اینک بنگریم به این سؤال‌ها چگونه پاسخ داده شده است.
عالمان و محدّثان عامّه بر این باورند که حدیث تا پایان قرن اوّل هجری، تدوین نشده است. برخی نیز فراتر از آن را پنداشته‌اند. سیوطی می‌گوید:
«تدوین حدیث، به سال 100 هجری و به امر عمر بن عبدالعزیز آغازشد».1

کسان دیگر نیز این سخن را گفته‌اند و آغاز تدوین را به او نسبت داده‌اند؛ امّا در این‌که عمربن عبدالعزیز چگونه تدوین حدیث را آغاز کرد و آن را به چه کسی و یا کسانی وانهاد، هم‌داستان نیستند. سیوطی و برخی دیگر گفته‌اند که وی آن را به صورت اعلام عمومی به همگان رساند2؛ امّا در برخی گزارش‌ها آمده است که او به عالمان مدینه نوشت که احادیث پیامبر را بنویسند و از تباهی و نابودی آنها جلوگیری کنند.3
بخاری نقل کرده است که عمر بن عبدالعزیز نامه‌ای به أبوبکر بن حزم4 نگاشت، و وی را بدین کار گماشت و بدو تأکید کرد تا علم را بگستراند، و مجالسی برای تعلیم آن به پا دارد و در مساجد، تعلیم احادیث را به مذاکره بگذارد، و وی بر این کار همّت گمارد و احادیث را در کتابی جمع کرد.5
در برخی از نصوص تاریخی آمده است که وی این کار را به «کثیر بن مرّة»6 وانهاد و در برخی دیگر آمده است که او محمد بن شهاب زُهْری را به تدوین حدیث گمارد7 و نگاشته‌های زهری را به اقالیم اسلامی گسیل داشت. زهری این مطلب را می‌گفت و بدان می‌بالید که حدیث را پیشتر از او کسی تدوین نکرده است.8
عالمان و محدّثان عامه بر پیش‌آهنگی زهری در تدوین حدیث تأکید کرده‌اند، و این مطلب در میان آثار آنان از شهرت بسیاری برخوردار است.9
عمر بن عبدالعزیز به سال 101هجری درگذشته است؛ از این‌روی، بر فرض این‌که وی فرمان تدوین حدیث را در آخرین سال زندگی‌اش صادر کرده باشد، سال 101هجری، بر پندار کسانی که بر این باورند، آغاز تدوین حدیث خواهد بود. امّا برخی دیگر از گزارش‌ها نشان‌گر این هستند که وی، فرمان تدوین را ابلاغ کرد، امّا بر اجرایش توفیق نیافت. بدین‌سان، کسانی آغاز تدوین حدیث را به دورتر از این تاریخ رسانده‌اند. برخی آغاز تدوین حدیث را به امر هشام بن عبدالملک و به همت محمّد بن شهاب زهری به سال 124هجری رسانده‌اند؛ اگرچه از تاریخ‌های 104، 105، 110، 121 و… نیز یاد شده است.10
اکنون باید اندکی از سر تأمّل به این پاسخ‌ها نگریست که آیا به واقع چنین بوده است؟ آیا اسلام ـ دین فرهنگ و تمدن ـ و پیامبر مبلّغ علم و فرهنگ، بر این امر تأکید نکردند، و بدان حساسیت نورزیدند؟
آیا یک قرن ننگاشتن و ضبط و ثبت نکردن و جلوگیری نمودن از هرگونه ثبت و تدوین، حرکتی در جهت تباهی و ضایع شدن حدیث و بخش عظیمی از میراث فرهنگی نبود؟
برخی مستشرقان و جمعی از نویسندگانی که از آبشخور آنان بهره می‌گیرند، با تأکید بر این دیدگاه (عدم تدوین حدیث در قرن اوّل) و مسایل دیگر، یکسره به انکار و نفی حدیث و سنّت پرداخته‌اند. اکنون باید ببینیم واقعیت چیست؟

کتابت و فرهنگ
بی گمان، کتابت، در گسترش دانش و جاودانه‌سازی ابعاد فرهنگ، نقش شگرفی دارد. نگارش و ثبت و ضبط، هماره نشانه‌ی والایی و بالایی تمدّن‌ها بوده و از مظاهر گران‌ارج تمدن و دانش به شمار می‌رفته است.
کتابت، هماره مهم‌ترین وسیله‌ی ثبت افکار، آگاهی‌ها و انتقال معارف و اخبار بوده است.11
دکتر نورالدین عِتِر می‌نویسد:
کتابت، یکی از مهم‌ترین وسایل حفظ معلومات و انتقال آن به نسل‌ها بوده است. یکی از عوامل مهم حفظ حدیث نیز ـ با همه‌ی گفتگوهایی که در چگونگی آن هست ـ کتابت بوده است.12
محقّقی دیگر نوشته است:
خط و نگارش، یکی از نمودهای تمدّن و نشانه‌ای از آثار اجتماع و فرهنگ است؛ این است که هماره امّت‌های متمدّن و فرهنگ دوست، بدان همّت می‌ورزیده‌اند.13
و به تعبیر پژوهشگری دیگر:
بی‌گمان، کتابت، اگر نگوییم مهم‌ترین عامل، قطعاً از مهم‌ترین عوامل حفظ و حراست از حدیث بوده است.14
نگاهی گذرا به تمدّن‌های گونه‌گون، نشان‌گر آن است که جامعه‌های متمدّن، به کتابت و نگارش ارج می‌نهادند و انسان هماره آن‌را وسیله‌ای برای گسترش و انتقال فرهنگ‌ها و ثبت و ضبط حوادث تلقّی کرده و از آن بهره جسته است. قرآن کریم و سنّت قویم نبوی، این عرف عقلا و شیوه‌ی پسندیده‌ی انسان‌ها را ارج نهاده و بر آن تأکید ورزیده است.15

قرآن و کتابت
قرآن، این پیام الهی که در جهت هدایت انسان و برکشیدن او به قلّه‌ی کمال است، با «تعلیم» و «قرائت» و «قلم» آغازشد و بدین‌سان جایگاه بلند دانش و اهمیّت کتابت در این مکتب با اوّلین بخش پیام بلند رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اعلام گردید.
خداوند بزرگ در جهت عظمت بخشیدن به «قلم»، بدان سوگند یاد می‌کند16، و آن را نعمتی بزرگ شمرده، خود را بدان می‌شناساند و می‌فرماید:
إقرأ باسم ربّک الذی خلق، … إقرأ و ربّک الأکرم الذی علّم بالقلم.17
خطیب بغدادی می‌گوید:
خداوند مؤمنان را به کتابت فرمان داده و آنان را به این مهم مؤدّب ساخته و فرموده است: ولأتسأموا أن تکتبوه صغیرا أو کبیرا الی أجله، ذلکم أقسط عنداللّه وأقوم للشّهادة و أدنی ألاّ ترتابوا.18
و از نوشتن مدّت دین خود، چه کوچک و چه بزرگ ملول مشوید؛ این روش نزد خدا عادلانه‌تر است و شهادت را استواردارنده‌تر و شک و تردید را زایل کننده‌تر.
افزون بر این‌ها، وجود الفاظ گونه‌گون در قرآن کریم از ماده‌ی «کتب» به مفهوم کتابت در 57مورد و واژه کتاب در 262مورد و «الأقلام» در برخی موارد، نشان‌گر این جایگاه بلند و مرتبت عظیم است.19
خطیب بغدادی پس از آنکه آیه «دَین» را آورده و از آن، تأکید قرآن بر کتابت را بهره می‌گیرد، می‌نویسد:
وقتی خداوند بر کتابت «دَین» در جهت حفظ و حراست آن، و جلوگیری از هرگونه تردید در آن، امر می‌کند، باید بر حفظ و حراست علم و حدیث و حقایق دینی برای جلوگیری از تردیدها و شک و شبهه ـ که حفظ و حراستش دشوارتر است ـ تأکید کند.20
سخن ارجمند یکی از محقّقان عرب را بیاوریم که نوشته است:
قرآن کریم نه تنها در تاریخ عقیده‌ها و باورها راه درخشانی گشود، بلکه در تاریخ معارف بشری نیز با گرامی‌داشت عالمان و ارج‌گذاشتن به اندیشه‌وران، و با سوگند به نگاشته‌ها و قلم و نبشتارها ـ که برترین ارج‌گذاری است ـ چنین کرد. قرآن، اوّلین کتاب عربی است که به گونه‌ای دقیق و پیراسته، شکل کتابی کامل به خود گرفت.21
بدین‌سان، قرآن کریم اوّلین راهنمای مسلمانان در ثبت و ضبط و کتابت بوده است.
آغازین تشویق‌ها و ترغیب‌ها از قرآن سرچشمه گرفته است و قرآن کریم بر شیوه‌ی پسندیده انسانی، و عرف قطعی عقلا، در کتابت و ثبت و ضبط علم و آگاهی‌ها تأکید ورزیده است.

کتابت و سنّت
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، مبلّغ و مبیّن قرآن ـ کتاب علم و قلم و بیان ـ که فلسفه وجودی مکتبش را گسترش آگاهی و نشر دانش معرفی می‌کند و می‌فرماید: «بالتعلیمِ اُرسِلتُ»22، و بدین‌سان نشان می‌دهد که زدایش جهل و گستراندن دانش و آگاهاندن انسان، سرلوحه‌ی دعوتش است، آیا می‌تواند نسبت به این عامل مهم (کتابت) در گسترش فرهنگ و توسعه علم غفلت ورزد و اصحاب و معتقدان مکتبش را بدان فرانخواند؟ عبداللّه بن عمرو می‌گوید:
پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: دانش را به مهار کشید. گفتم: چگونه؟ فرمود: با نگاشتن و ثبت و ضبط کردن.23
محدّثان آورده‌اند که مردی از انصار در محضر رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌نشست، و سخنان آن بزرگوار را می‌شنید و به وجد می‌آمد و خوش می‌داشت، امّا نمی‌توانست حفظ کند. به پیامبر شکایت برد و گفت، کلام شما را می‌شنوم، امّا نمی‌توانم حفظ کنم؛ پیامبر فرمود:
حفظ را با دست راست یاری کن!24 [یعنی آنچه می‌شنوی بنویس!]
رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با فرمان عامّی در جهت تبیین وظایف پدران، بر همین امر تأکید ورزیده و فرموده است:
حَقُّ الوَلَدِ علَی الوالِدِ أن یُحَسِّنَ إسمَهُ و یُزَوِّجَهُ إذا أدرَکَ و یُعَلِّمَهُ الکِتابَ.25
حقّ فرزند بر پدر است که نامی نیکو بر او نهد و در زمان مناسب او را زن دهد و کتابت را بدو بیاموزد.
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آن‌قدر بر این حقیقت فرهنگی تأکید می‌ورزید که فدای اسیران جنگی را تعلیم بی‌سوادان قرارداد. این نکته را بسیاری از مورّخان آورده‌اند. ابن سعد می‌نویسد:
فدای اسیران بدر، چهارهزار درهم و کمتر از این بود و آن‌که چیزی نداشت، باید به فرزندان انصار کتابت می‌آموخت.26
ماوردی می‌نویسد:
فدای اسیران بدر، چهارهزار درهم بود و نیز تعلیم خط و کتابت به بی‌سوادان.27
بر پایه‌ی این تعلیمات است که عالمان و بزرگان، کتابت را مهم‌ترین آموزه‌ی مکتب و برترین عامل حراست علوم شرعی انگاشته‌اند و بدان تأکید ورزیده‌اند. علاّمه حسین بن عبدالصمد حارثی همدانی می‌نویسد:
خط از بزرگ‌ترین امور مهم دینی و دنیوی است که بسیاری از امور دینی و علمی بر آن استوار است.28
فقیه بزرگ، زین‌الدین بن علی «شهید ثانی» در اثر ارجمند خویش (منیة المرید) آورده است:
کتابت از مهم‌ترین مطالب دینی و بزرگ‌ترین وسیله‌ی حفظ کتاب و سنّت و علوم شرعی و عقلی است. کتابت به لحاظ حکم شرعی، بر اساس علم مکتوب تقسیم می‌شود؛ بدین‌سان که اگر دانشی که نگاشته می‌شود وجوب عینی داشته باشد، کتابت آن نیز واجب عینی خواهد بود؛ چون حفظ و حراست از آن متوقف بر کتابت است؛ و اگر واجب کفایی باشد، نگاشتن و کتابت آن نیز کفایی خواهد بود.29
چنین بوده است که مسلمانان، کاتبان دانش و نگارندگان معارف را بزرگ می‌داشتند، و دانایان و آگاهان را بر پایه‌ی این تعالیم ارج می‌گذاردند؛ و با این تأکیدها و تنبّه‌ها و آموزه‌ها بود که قرآن کریم و آیات آن، پیوسته نگاشته می‌شد و در ثبت و ضبط آن، هرگز دریغ روا نمی‌داشتند.
اکنون باید به این پرسش پاسخ داد که اگر نگارش و نوشتن و خط، مظهر تمدّن‌ها بوده، و انسان‌های فرهیخته هماره از آن در جایگاه بزرگ‌ترین عامل انتقال فرهنگ و دانش بهره گرفته‌اند و خداوند به «قلم» سوگند یاد کرده و کتابت را بزرگ شمرده، و پیامبر بدان فرمان داده است و قرآن بر پایه‌ی این تأکیدها و ترغیب‌ها پیوسته نگاشته شده است، آیا پذیرفتنی است که پیامبر از ثبت و ضبط آثار رسالت نهی کرده باشد؟ یا از کنار آن بی‌تفاوت گذشته باشد؟
به دیگر سخن، وقت آن است که لختی بر سر چگونگی تدوین حدیث و آنچه بر آن رفته است تأمل کنیم، و در پرتو اسناد تاریخی بنگریم واقعیت چیست.

تدوین حدیث
آنچه هیچ شبهه و تردیدی را برنمی‌تابد، وجود نصوص فراوان و احادیث بسیاری است که نشان می‌دهد پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به نگارش حدیث و ثبت و ضبط گفتار خود فرمان می‌داده است، و بدان اهتمام می‌ورزیده است. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گاه مستقیماً به کتابت حدیث امر کرده است و گاه چون از نگاشتن استفسار کرده‌اند، پاسخ مثبت داده است و گاه کاتبان و نگارندگان را ستوده و دیگرگاه در کلام او از ابزار و ادوات نگارش، به تعظیم و تکریم سخن رفته است.
علی (علیه السّلام) می‌گوید پیامبر فرمود:
اکتبوا هذا العلم.30 این دانش را بنویسید.
پس از فتح مکّه، پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در میان مردم به پاخاست و خطبه‌ای ایراد کرد. ابوشاه ـ مردی از یمن ـ برخاست و گفت: یا رسول اللّه، این خطبه را برای من بنویسید. پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود:
اکتبوا لأبی شاه.31 برای ابوشاه بنویسید.
این حدیث را بزرگان محدّثان اهل سنّت نقل کرده و بر صحّت و استواری آن گواهی داده‌اند؛ عبداللّه بن حنبل می‌گوید:
در کتابت حدیث، صحیح‌تر و استوارتر از این حدیث، روایت نشده است.32
و ابن صلاح نوشته است:
از احادیث صحاح که بر جواز کتابت دلالت می‌کند، حدیث ابوشاه یمنی است.33
از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به طرق مختلف نقل شده است که:
قیّدوا العلم بالکتاب.34 دانش را با نگاشتن، مهار و حراست کنید.
عبداللّه بن عمرو می‌گوید:
به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گفتیم: چیزهایی از شما می‌شنویم که نمی‌توانیم حفظ کنیم؛ آیا آنها را بنویسیم؟ پیامبر فرمود: بلی؛ اکتبوها. بلی، آنها را بنویسید.35
همو می‌گوید:
من هرآنچه از پیامبر می‌شنیدم می‌نوشتم و با این کار، می‌خواستم از تباهی آن‌ها جلوگیری کنم. قریش مرا از این کار بازداشتند و گفتند: «هرآنچه از پیامبر می‌شنوی می‌نویسی، و حال آن‌که پیامبر بشری است که در حال خشنودی و ناخشنودی سخن می‌گوید؟». من از نوشتن بازایستادم، و سخن قریشیان را به پیامبر بازگفتم. پیامبر فرمود:
اکتب، فوالذی نفسی بیده ما خرج منه الاّ حق.
بنویس به خداوند سوگند از این (اشاره به دهان مبارک)، جز حق خارج نخواهد شد.36
رافع بن خدیج می‌گوید:
ما در حال گفت‌وگو بودیم که پیامبر بر ما گذشت و فرمود: «درباره‌ی چه چیز گفت‌وگو می‌کنید؟». گفتیم: آن‌چه از شما شنیده‌ایم. فرمود: «گفت‌وگو کنید و بدانید که آن‌که بر من دروغ بندد، جایگاهش آتش خواهد بود». پیامبر رفت، و گروهی که گفت‌وگو می‌کردند، ساکت شدند. پیامبر بازگشت و از سکوتشان سؤال کرد. گفتند، به خاطر سخنی است که از شما شنیدیم [آن‌که بر من دروغ بندد …]. پیامبر فرمود:
إنّی لم أرِد ذلک؛ إنّما أرَدتُ مَن تَعَمَّدَ ذلک.
من آن‌چه را شما پنداشته‌اید، مراد نکرده‌ام؛ مرادم کسی بود که به عمد بر من دروغ بندد.
پس ما به گفت‌وگو ادامه دادیم.37
پیامبر از کتابت و سودمندی آن در دنیا و آخرت یاد می‌کرد و بدان امر می‌فرمود:
اُکتُبوا هذا العلمَ، فانّکم تَنتَفِعونَ به امّا فی دنیاکُم او فی آخرتِکم وانّ العلمَ لایُضِیعُ صاحبَه.
این دانش را [حدیث را] بنویسید که در دنیا و آخرت از آن بهره خواهید برد. دانش هرگز صاحبش را تباه نمی‌کند.38
بر این گفتار پیامبر باید اقدام آن بزرگوار را در نویساندن نامه‌ها، معاهده‌ها و قراردادها و نیز اقوال و احادیثش را که املا فرموده است، افزود.39 پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) علی (علیه السّلام) را مخاطب قرارداده فرمود:
یاعلی، اُکتُب ما اُملِی علیکَ. (قُلتُ یا رسولَ اللّه، أتَخافُ علیَّ النسیانَ؟ قال: لا) وقد دَعَوتُ اللّهَ أن یَجعَلَکَ حافظاً ولکن لِشُرَکائِکَ الائمة مِن وُلدِکَ …
یا علی! آنچه املا می‌کنم بنویس. (گفتم: یا رسول اللّه، می‌ترسی آن‌چه می‌گویی فراموش کنم؟ فرمودند:) من خداوند را خوانده‌ام که تو را «حافظ» قراردهد و فراموشی را بر تو چیره نگرداند؛ اما برای انبازها و پیشوایان از فرزندانت …40
و بدین سان سنّت «فعلی» رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز بر لزوم نوشتن و ثبت و ضبط استوار است که نمونه‌های آن‌را پس از این خواهیم آورد.
بسیاری از صحابیان در پیش دید رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر ضبط و ثبت احادیث همت می‌گماشتند و پیامبر به تشویق و ترغیب آنان می‌پرداخت و یا دست کم از این کار بازشان نمی‌داشت و بدین‌سان عمل آنان را «تقریر» می‌فرمود41؛ دکتر نورالدین عِتِر می‌گوید:
احادیث بسیاری ـ در حدّ تواتر ـ نشان‌گر آن است که گروهی از صحابیان، حدیث را در عهد رسول اللّه می‌نوشتند.42
عبداللّه بن عمر می‌گوید:
در محضر پیامبر، کسانی از صحابیان ـ که من خردسال‌ترین آن‌ها بودم ـ بودند، که پیامبر فرمود:
مَن کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلیَتَبَوَّء مَقعَدَه مِنَ النّارِ.
آن‌کس که بر من دروغ بندد جایگاهش آتش خواهد بود.
چون از محضر پیامبر بیرون آمدیم، بدان‌ها گفتم، با آن‌چه شنیدید چگونه از پیامبر حدیث نقل می‌کنید؟ آنان خندیدند و گفتند: هرآن‌چه می‌شنویم، در نوشته‌ای ثبت می‌کنیم و نقل می‌کنیم.43
بدین‌سان، سنّت «قولی» و «تقریری» رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، دلیلی روشن بر کتابت است. اکنون افزون بر امر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به کسانی درباره‌ی کتابت، و آموختن و آموزاندن خط، و ثبت و نگارش حدیث و اخبار و حوادث و احکام شرعی و قضاوت‌ها و داوری‌ها، و املای احادیث و اقوال به برخی از صحابیان، از برخی آثار مدوّن باید یاد کنیم که به املای رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نگاشته و تدوین شده است، که در واقع ـ چنان‌که گفتیم ـ نشان‌گر سنت «فعلی» آن بزرگوار است:

1) صحیفة النّبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم)
از این مجموعه که رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آن را املا کرده و علی (علیه السّلام) نگاشته است، در منابع اهل سنّت با عنوان «صحیفة علی» یاد و به آن بزرگوار نسبت داده شده است. پژوهش‌گرانی چگونگی آن‌را به تفصیل آورده‌اند44 و برخی بر شهرت آن تأکید کرده و نوشته‌اند:
خبر صحیفة علی مشهور.45
و در چگونگی محتوا و مطالب آن نوشته‌اند:
وهی صحیفة صغیرة تشتمل علی العقل ـ مقدار الدیات ـ وعلی أحکام فکاک الأسیر.46
مجموعه‌ای است کوچک حاوی مسائل دیات و احکام آزادی اسیران.
چنان‌که گفتیم این مجموعه در منابع عامّه به علی (علیه السّلام) نسبت داده شده است. گو این‌که ظاهر برخی گزارش‌های آن منابع، نشان‌گر این است که علی (علیه السّلام) آن‌را از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گرفته است، و برخی تصریح دارد که علی (علیه السّلام) آن‌را از رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به ارث برده است؛ امّا بیشترین نقل‌ها در منابع یادشده، آن را به علی (علیه السّلام) منسوب ساخته‌اند.47

صحیفة النّبی در منابع شیعی
در منابع روایی شیعی، نصوص و گزارش‌هایی که درباره‌ی آن آمده است، به روشنی نشان‌گر آن‌است که این مجموعه، در محضر رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌بوده و در دستگیره‌ی شمشیر نگه‌داری می‌شده است.
از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که:
وَجَدتُ فی ذُؤابةِ سیفِ علیٍ (علیه السّلام) صحیفةً …48
در دستگیره‌ی شمشیر علی (علیه السّلام)، صحیفه‌ای بود …
و از امام باقر (علیه السّلام) بدین‌صورت نقل شده است که:
وُجِدَ فی قائمِ سیفِ رسولِ اللّهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) صحیفةٌ فیها …49
و ابوایّوب بن عطیّه می‌گوید از أبوعبداللّه (علیه السّلام) شنیدم که می‌گفت:
علی (علیه السّلام) در دستگیره‌ی شمشیر رسول اللّه نوشته‌ای یافت که در آن …50
آن‌چه در این منابع از محتوای صحیفه نقل شده است، تقریباً هم‌گون است با آن‌چه در منابع عامّه آمده است. از این‌روی، کلام دکتر أبوشَهبَة درست است که گفته است:
صحیفه در اختیار رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده است، که آن را فقط به علی (علیه السّلام) داد.51
برخی از گزارش‌ها نشان‌گر آن است که این صحیفه در نزد ابوبکر نیز بوده است.
و ابن حجر در جهت جمع گزارش‌های گونه‌گون درباره‌ی صحیفه نوشته است:
جمع بین این احادیث به این‌است که بگوییم یک صحیفه بوده است و تمام مطالب منقول با این عنوان در آن جمع بوده است و هر راوی، بخشی از آن‌را که در حفظ داشته نقل کرده است.52
آقای رفعت فوزی از پژوهشیان و محدّثان معاصر عامّه، گزارش‌های موجود در منابع عامّه از صحیفه را گرد آورده، تنسیق و ترتیب بخشیده، و با عنوان «صحیفة علی بن ابی طالب علیه السّلام عن رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلّم» منتشر کرده است.
به هرحال، آن‌چه مهم است و باید بر آن تأکید ورزید این است که این صحیفه و اخبار مرتبط با آن، دلیلی است روشن و قاطع بر کتابت حدیث و معارف و وقوع آن در عصر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم). آقای رفعت فوزی که اخبار پراکنده‌ی این مجموعه را گرد آورده و با عنوان یادشده نشر داده است می‌نویسد:
بخاری یکی از احادیث این مجموعه را در کتاب العلم آورده و به آن، عنوان «باب کتابة العلم» داده است که دلالت می‌کند بر جواز نگارش حدیث؛ و نقد و ردّی است بر کسانی که آن‌را روا نمی‌دانند؛ و نشان می‌دهد که حدیث در زمان پیامبر و در منظر آن بزرگوار نگاشته می‌شده است.53
اکنون باید بیفزاییم که این صحیفه، غیر از کتاب علی (علیه السّلام) است که پس از این از چگونگی آن سخن خواهیم گفت. محمود اَبُورَیَّة، پس از آن‌که نقل‌های مختلف مرتبط با این صحیفه را گزارش کرده، در آن تردید کرده است؛ از جمله به این دلیل که «این گزارش‌ها حاکی از آن است که در این صحیفه، مسائلی بسیار اندک وجود داشته است و اگر علی (علیه السّلام) آهنگ نگارش داشت، مطالب بسیاری می‌نوشت که بر دین و دنیای مؤمنان سودمند بود.».54 سستی این پندار، روشن است. آن‌چه در این صحیفه آمده است، همه‌ی آن چیزی نیست که علی (علیه السّلام) نوشته است (تا این تشکیک روا باشد). افزون بر این، نقل‌های بسیار آن در منابع فریقین، جای هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارد. دیگر این‌که قرائنی نشان می‌داد که این نگاشته در نزد رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده که به امام (علیه السّلام) رسیده است و یا نگاشته‌ای بوده به املای پیامبر و در محضر آن بزرگوار، که به امام (علیه السّلام) رسیده است.

2) کتاب علی (علیه السّلام)
یاد این کتاب و چگونگی آن، در منابع بسیاری آمده است و اشتهار آن در میان مسلمانان بسی گسترده است. امام حسن (علیه السّلام) در مقامی درباره‌ی آن فرموده‌اند:
إنّ العلم فینا ونحن أهله و هو عندنا مجموع کلّه بحذافیره، و أنّه لایحدث شیء إلی یوم القیامة حتّی أرش الخدش، إلاّ و هو عندنا مکتوب باملاء رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و خطّ علیّ (علیه السّلام) بیده.55
ائمه (علیه السّلام) در مناسبت‌های بسیاری از آن سخن گفته‌اند و از چندی و چونی آن گزارش داده ‌ند؛ نگاهی گذرا به روایات امامان (علیه السّلام)، نشان‌گر آن‌است که «کتاب علی» مجموعه‌ای بوده است بزرگ که از آن با عناوین و اوصاف «فیها علم کثیر»، «صحیفة طولها سبعون ذراعا»، «کتابا مدروجا عظیما» و… یاد شده است و نیز آن بزرگواران تأکید کرده‌اند که این مجموعه را پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) املا کرده و علی (علیه السّلام) نگاشته است و به میراث در نزد فرزندان معصوم آن بزرگوار است.56
در منابع عامه نیز از این مجموعه سخن رفته است و چگونگی آن در گزارش‌های مختلفی آمده است؛ به مثل آورده‌اند که :
علی (علیه السّلام) در آن، احکام بسیاری جمع کرده است.57
یا:
در این صحیفه، امور بسیار و موضوعات فراوان گزارش شده است و…58
از این کتاب، چنان‌که گفتیم با ویژگی‌هایی چون «درشت، بزرگ»، «هفتاد ذراع»، «مانند ران شتر» و… یاد شده است. گزارش‌های مختلف از محتوای آن نیز نشان‌گر آن است که مجموعه‌ای بوده است عظیم و دارای حقایقی در ابعاد مختلف اسلام و فقه و دین؛ بعید نمی‌نماید که مراد از «جامعه»59 و «صحیفه»60 که گاهی با این اوصاف آمده‌اند، نیز همین باشد؛ و آن‌چه با عنوان «امالی رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم)» از آن یاد شده است نیز؛ از جمله این‌که ام سلمه (رض) می‌گوید: رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پوستی خواست؛ علی (علیه السّلام) آورد. پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) همچنان املا می‌کرد و علی (علیه السّلام) می‌نوشت، تا پشت و روی و گوشه‌های آن پرشد.61
به هرحال، چنان‌که پیشتر آوردیم امامان (علیه السّلام) بارها از آن سخن گفته‌اند و چگونگی آن‌را گزارش کرده‌اند و گاهی در برابر پرسش‌های دیگران و یا مستقیماً احکامی از آن نقل کرده‌اند که در مجموعه‌های حدیثی و بویژه در کتاب عظیم «وسائل الشیعة» پراکنده است.62

3) کتاب فاطمه (سلام الله علیها)
در نزد حضرت زهرا (سلام الله علیها) کتابی بوده است از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) که عالمان و محدّثان عامّه و خاصّه از آن یاد کرده‌اند.63
از مجاهد نقل کرده‌اند که می‌گفت، ابیّ بن کعب به محضر فاطمه (سلام الله علیها) رسید. آن بزرگوار، کتابی نشان داد که از جمله در آن بود:
آن‌که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، با همسایگان به نیکی رفتار کند.64
ابوالحسن بن بابویه قمی از امام صادق (علیه السّلام) نقل کرده است که می فرمود:
من به کتاب فاطمه (علیه السّلام) نگریستم و تمام حاکمان را با نام و نامهای پدرانشان در آن دیدم.65
از این مجموعه، با عنوان «مصحف فاطمة (علیه السّلام)» نیز یاد شده است66 و به این نکته نیز اشاره رفته است که این مجموعه، به املای حضرت رسول (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده است. عالمان و محقّقان شیعی به تفصیل از این کتاب و چگونگیهایش سخن گفته اند.67

***

بر آنچه تا بدین جا آورده ایم باید روایات بسیاری را افزود که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) امر به ابلاغ سخنانش نموده است و مبلغان احادیثش را ستوده است ـ که رکن رکین این تبلیغ، کتابت و ثبت و ضبط و آنگاه نشر است ـ؛ بنگرید:
نضراللّه عبدا سمع مقالتی فبلّغها.68
خداوند خرّم بدارد کسی را که سخن مرا بشنود و آن را بگسترد و ابلاغ کند.
و بارهای بار در فرجام سخنش فرموده است:
فلیبلّغ الشاهد الغائب.69
حاضران به غائبان برسانند.
و نیز باید افزود روایات و احادیث فراوانی را که به اهمیت و جایگاه «قلم»، «دوات»، «کاغذ» و عوامل ثبت و نگارش توجه داده و درباره چگونگی آنها سخن رانده است. پژوهشگری، مواردی از این دست را به تفصیل آورده و پس از نقل احادیث، چگونگی استدلال به این مجموعه را در اثبات جواز و وقوع کتابت در عصر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) چنین تبیین کرده است:
الفاظ کتابت و ابزار آن، مانند کاغذ و قلم، و هر چیزی که بر آن نگاشته می شد، به ملازمه عرفی روشن، بر جواز و نیکویی کتابت دلالت دارد. به این بیان، نقل و گسترش این گفتار از سوی پیامبر، با منع تدوین حدیث در تنافی است؛ چراکه این احادیث به روشنی به ترغیب امّت به کتابت و تشویق آنان به ضبط و ثبت گزارشها دلالت می کند؛ و این همه، پرواضح است که نشانگر ارج و نیکویی نگارش و کتاب اند، از نگاه شارع. بدین سان اگر کتابت نیکوست و نگارش و ثبت حوادث و گزارشها و آگاهیها ارجمند، و آنچه در این جهت به کار می آید مورد تکریم و تعظیم پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، آیا توان گفت که کتابت حدیث و سنّت رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از این قاعده مستثنی است و مکروه است؟ افزون بر این که بسیاری از این احادیث ـ احادیث ترغیب به کتابت و ستایش قلمداران ـ درباره نگارش حدیث و نگارندگان آن است. و چنین است که بسیاری از قائلان به جواز و وقوع کتابت در عصر پیامبر، بدان استدلال کرده اند.70
اکنون و پیشتر از آنکه در این بخش دامن سخن برچینیم، لازم است به تأکید و اصرار پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آخرین لحظات زندگانی پربرکتش برای نوشتن و ثبت و ضبط وصیّتی که امّت پس از وی به گمراهی نیفتند اشاره کنیم. این جمله را بسیاری از پژوهشگران، دلیلی روشن و غیر قابل انکار بر لزوم ثبت و نگارش حدیث دانسته اند. اینک ابتدا متن گزارش را می آوریم و آنگاه داوری پژوهشگران را:
عبداللّه بن مسعود از ابن عباس نقل می کند که گفت، چون پیامبر در آستانه رحلت قرارگرفت ـ و در خانه، کسانی بودند از جمله عمر ـ پیامبر فرمود بیایید برای شما مطلبی بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید. عمر گفت: «بر پیامبر درد غلبه کرده است؛ شما قرآن را دارید و قرآن ما را بسنده است». کسانی که در خانه بودند به اختلاف و مخاصمت برخاستند؛ کسانی از آنان گفتند ابزار نگارش بیاورید تا پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آنچه می خواهد بنویسد که هرگز به گمراهی نیفتید؛ و برخی آنچه را عمر گفت بازگفتند؛ و چون اختلاف و لغو در محضر پیامبر بالاگرفت، پیامبر فرمود: «به پا خیزید و بروید». سعید بن حبیب نقل می کند که ابن عباس می گفت: «یوم الخمیس! و یوم الخمیس!» و اشک می ریخت.71
این روایت به گونه های مختلف در مصادر بسیاری آمده است72 و ما اکنون در پی تحلیل محتوای آن نیستیم. آنچه اینک مورد توجه است، تأکید پیامبر بر کتابت حدیث و ثبت و ضبط سخن اوست. از این روی، گونه ای دیگر از نقل را می آوریم و نکاتی را در پانوشت می افزاییم:
ابن عباس می گوید، چون پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آستانه رحلت قرارگرفت، و در خانه کسانی بودند از جمله عمربن الخطّاب، پیامبر فرمود: «ابزار نوشتن بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که هرگز گمراه نشوید». عمر سخنی گفت که معنایش این بود که شدّت درد، بر پیامبر غلبه کرده است. آنگاه گفت: قرآن نزد ماست و کتاب الهی ما را بسنده است.
در این نقلها «إنّ الوجع قد غلب علی رسول اللّه …» آمده است. در برخی نقلهای دیگر که از گوینده این کلام فضیح یادی و نامی نیست، آمده است که او گفت: «هجر رسول اللّه!»73، و یا «إن رسول اللّه یهجر …».74 این موضعگیری حادّ در مقابل پیامبر، پایه و مایه بسیاری از کژاندیشیها و کجرویهای پس از آن شد که اکنون مجال پرداختن به آن نیست75؛ چراکه ما به این سخن از دیدگاهی دیگر می نگریم و از آن به عنوان حدیثی نشانگر لزوم کتابت حدیث و تأکید پیامبر بر نگارش سود می جوییم. به پندار ما مطلب کاملا روشن است؛ امّا خوب است تصریح برخی از پژوهشیان و محدّثان را نیز در این باره بیاوریم.
ابن حجر عسقلانی می گوید:
این حدیث، دلیل جواز کتابت حدیث است؛ چون پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به نوشتن چیزی همّت ورزید که امّتش را از گمراهی نجات بخشد؛ و رسول اللّه جز به حق همت نمی ورزد.76
شیخ محمّد محمّد ابوزَهو، پس از نقل حادثه و کلام رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می نویسد:
… بدین سان پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر نگارش مطلبی که اصحابش را از اختلاف برهاند همّت ورزید و پیامبر جز به حق همت نمی ورزد؛ از این روی، این آهنگ کتابت در آستانه رحلت، فسخ نهی سابق رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از کتابت حدیث است که ابوسعید خدری نقل کرده است.77
دکتر رفعت فوزی نوشته اند:
اگر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نگارش و ثبت حدیث را روا نمی دانستند، به نگاشتن این وصیّت فرانمی خواندند.78
دکتر محمد عجاج خطیب نوشته اند:
روشن است که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با این درخواست، آهنگ نگارش چیزی جز قرآن را داشته است؛ و نشان می دهد که پیامبر در پی نگارش چیزی بود که «سنّت» نامیده می شود؛ و اینکه پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به لحاظ شدّت مریضی نتوانست بنویسد79، احادیث نشانگر کتابت را نسخ نمی کند؛ چون پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به نگاشتن همت ورزید80 [ولی نتوانست].
وی که پیش از این حدیث، احادیث دیگری نیز نقل کرده است، تأکید می کند که ما جواز کتابت در عصر پیامبر را از موارد و مواضع مختلفی از سنّت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درمی یابیم؛ آنگاه پس از بحثی سودمند می آورد:
من بر این باور هستم که حدیث ابن عباس (ائتونی بکتاب …) اجازه عمومی و اباحه مطلق نگارش حدیث است.81
به هرحال، روشن است که اراده مصمّم پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای نگارش که متأسفانه در غوغاسالاری سیاست بازان به انجام نرسید، بهترین دلیل جواز کتابت است و شگفتا که بسیاری از پژوهشگران بدان استناد نکرده اند. محدّثان بزرگ اهل سنّت ـ چنانکه آورده ایم ـ این حادثه را نقل کرده اند؛ امّا بسیاری در این موارد از آن چشم پوشیده اند؛ چرا؟ گویا برای آنکه اگر بدان استناد کنند، و پرده کنار رود و رازها روشن شود، رسوایی آن دامن بسیاری را خواهد گرفت که نباید چنان شود! دکتر یوسف العُشّ که کتاب ارجمند خطیب بغدادی (تقیید العلم) را تحقیق و چاپ کرده است، پس از گزارش روایاتی که نشانگر جواز تدوین حدیث هستند، نوشته است:
شگفتا که کسی چونان خطیب، از استشهاد به این حادثه در جواز تدوین غفلت کند و حال آنکه گزارش آن در صحیح بخاری آمده است و…82
امّا همچنان که برخی از پژوهشگران اشاره کرده اند:
شگفت انگیزتر، موضع پژوهشگران جدیدی است که در تدوین حدیث قلم زده اند، و پژوهششان بر گسترده نویسی و تحقیق استوار است! و تعلیقه یوسف عُشّ نیز در پیش دیدشان بوده است، که چرا بدان استناد نکرده اند، و برخی فقط به اشاره ای در حاشیه بسنده نموده اند؟83

***

آنچه تا بدین جا آوردیم، اندکی بود از بسیار، که کتابت حدیث در زمان پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را به روشنی اثبات می کرد. عالمان و محقّقانی نیز به انبوه این اسناد توجه کرده اند، و تأکید پیامبر را بر نگارش حدیث یادآوری کرده و وجود کتابت را نشان داده اند. دکتر نورالدین عِتِر می نویسد:
از صحابیان، احادیث بسیاری ـ در حدّ تواتر ـ رسیده است که وقوع کتابت حدیث در عصر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را اثبات می کند.84
دکتر صبحی صالح می گوید:
لزومی ندارد تدوین حدیث و کوشش برای تدوین حدیث را به دوران خلافت عمربن عبدالعزیز مستند سازیم؛ چرا که کتابها، گزارشها و اسناد تاریخی ما هیچگونه تردیدی را برنمی تابد در اینکه حدیث، در زمان رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) کتابت و تدوین می شده است.85
دکتر مصطفی اعظمی پس از بحثی دقیق و دراز دامن در اثبات تدوین حدیث از عصر پیامبر و با اشاره به بحثهای گسترده دیگری گوید:
در پرتو این بررسیها توان گفت که از هر آنکه ناپسندی تدوین حدیث نقل شده است، عکس آن نیز نقل شده است. بدین سان، کتابت حدیث از سوی صحابیان و نقل حدیث از آن [مکتوبات]، روشن و ثابت است.86
دکتر شیخ عبد الغنی می نویسد:
بسیاری از صحابیان، کتابت حدیث را روا می دانستند و مکتوبات خود را نگاه می داشتند و بر نگارش حدیث همت می ورزیدند.87
محقق و محدث پراطلاع و سختکوش مصری احمد محمّد شاکر نوشته است:
سخن استوار و درست آن است که بسیاری از صحابیان، نگارش حدیث را روا می دانستند.88
بدین سان روشن شد که حدیث در زمان پیامبر کتابت می شده است، و پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، بر نگارش آن تأکید می ورزیده و بر حفظ و حراست از آن تنبّه می داده است. اسناد این حقیقت ـ که برخی از آنها را آوردیم ـ بدانسان انبوه است که هیچ تردیدی را برنمی تابد؛ از این روی، بافته های خاورشناسانی چون گُلدزیهر و برخی از متأثران از اندیشه آنان در جهان اسلام (چون رشید رضا) را نباید وقعی نهاد که پنداشته اند احادیث جواز و اباحه کتابت حدیث، مجعولند و ضعیف89؛ و به گفته نورالدین عِتِر، آنچه اینان پنداشته و در القای آن تلاش کردند، سرکشی های خیالبافانه این حضرات است که کوشیدند به عالمان اسلامی نسبت دهند و اتّهام بی اساسی است که شایسته در نگریستن نیز نیست، تا چه رسد به تلاش در ردّ و نقد آن.90 شیخ محمّد محمّد ابوزَهو، به تفصیل، دیدگاههای رشید رضا را آورده و نقد کرده است.91 پس بدون هیچ تردید، سنّت رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر ثبت و ضبط حدیث و کتابت آن، امر کرده و بدان تأکید ورزیده است. اکنون نوبت آن رسیده است که با نگاهی گذرا بنگریم نهی ها و جلوگیری هایی که (در قضیّه کتابت حدیث) از رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده، چگونه است.

روایت منع تدوین حدیث، در ترازوی نقد
آنچه تا بدین جا آوردیم نشانگر آن بوده است که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر کتابت حدیث تأکید ورزیده و بر ثبت و ضبط آن امر کرده است. از سوی دیگر، چنانکه روشن است، حاکمان پس از پیامبر، تدوین حدیث و کتابت سنّت و بلکه نشر آن را ممنوع ساخته و بسیاری را در این باره تهدید و تنبیه کرده اند.
محدّثان و محقّقان کوشیده اند این منع را مستند به روایاتی کنند که نشانگر آن است که رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از کتابت حدیث جلوگیری کرده است. امّا این تلاشها عبث است و نمی تواند چیزی فراتر از توجیه واقعیّت موجود تلقّی شود. شگفتا، نه ابوبکر (که برای اوّلین بار، احادیث نگاشته از رسول اللّه ـ ص ـ را به آتش کشید92 و به دیگران نیز دستور داد که نگاشته های خود را به آتش کشند) و نه عمربن الخطّاب (که دامنه این منع را گستراند و کسانی را که برخلاف حکم وی گام برمی داشتند، «سیاست!!» کرد)93، هرگز به منع پیامبر و نهی شرعی صادر از رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) استناد نکردند.
فقیه جلیل القدر مرحوم شیخ محمدباقر شریف زاده نوشته اند:
عدم استناد أبی بکر در سوزاندن آنچه نوشته بود، و عمر در نهی از کتابت و فرمان ازبین بردن احادیث، دلیلی است بر عدم صحّت روایت و یا روایتهای منع و…94
دکتر امتیاز احمد نوشته است:
معارضان با کتابت حدیث، انگیزه ها و زمینه های شخصی داشتند؛ وگرنه چرا آنان و حتّی عمر که بیشتر از هرکس در این زمینه کوشید، به هیچ حدیث و منع شرعی صادرشده از رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) استناد نکردند؟ این، نشانگر آن است که نصّ روشنی در این باره نبوده است.95
آورده اند که عمر، آهنگ نگاشتن حدیث را داشت و در این باره با اصحاب پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به رایزنی پرداخت. آنان گفتند حدیث را کتابت کنید. او یک ماه در این اندیشه بود، تا اینکه روزی در میان جمع آمد، و منع تدوین حدیث و محو نگاشته ها را اعلام کرد.96 این گونه گزارشها نشان می دهد که حدیث، نگاشته می شده و منعی از نگارش آن نبوده است؛ و پیامبر، جلوی تدوین آن را نگرفته بود؛ وگرنه چرا عمر درباره چگونگی آن به رایزنی می پرداخت؟ این، مهمترین نکته ای است که صدور همه روایات منع را به تردید می افکند و محقّق نمی تواند از کنار آن بی توجه بگذرد.

حدیث و یا احادیث أبی سعید خُدری
آنچه از روایات و احادیث در منع تدوین و نگارش حدیث نقل شده است، از اعتباری شایسته برخوردار نیست. در نااستواری این گونه احادیث، بجز حدیث (یا احادیث) منقول از أبی سعید خدری، پژوهشگران اهل سنّت تردید ندارند. بنابراین آنگونه نقلها را وامی نهیم و به نقد و بررسی آنها نمی پردازیم. دکتر مصطفی اعظمی در اثر ارجمند خویش می گوید:
در ناپسندی نگارش و ضبط حدیث، حدیث صحیحی، بجز حدیث أبی سعید خدری وجود ندارد. در چگونگی آن نیز اختلاف است؛ از یکسوی در اینکه «موقوف» است، یا «مرفوع»، و از دیگر سوی در اینکه مراد از آن چیست؟!97
دکتر رفعت فوزی نوشته اند:
هیچ حدیثی در این باره، پیراسته از ضعف نیست؛ مگر حدیث أبی سعید خدری …98
اکنون بنگریم این حدیث از چه حدّی از اعتبار برخوردار است. ابتدا متن آن را بیاوریم:
عن أبی سعید الخدری: أنّ النّبی صلّی اللّه علیه وآله وسلّم، قال: «لاتکتبوا عنّی شیئا الاّ القرآن، فمن کتب عنی شیئا غیر القرآن فلیمحه».
ابی سعید می گوید: پیامبر فرمود: «از من جز قرآن چیزی ننویسید؛ اگر کسی بجز قرآن چیزی از من نگاشته است، پاک کند و از بین ببرد».99
این روایت با الفاظ مختلفی نقل شده است و این نقلهای گونه گون، نشانی از عدم دقت در ضبط روایت است.100

سند حدیث:
تنها کسی که این روایت را «مرفوعا» از رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل کرده است، «همّام بن یحیی» است.
خطیب بغدادی می گوید:
این حدیث را بدین صورت «مرفوعا» تنها همام از زیدبن اسلم نقل کرده است. برخی نیز بر این باورند که این حدیث، از آن ابی سعید است، بدون اینکه به پیامبر نسبت داده شود.101
پیشتر سخن دکتر مصطفی اعظمی را درباره چگونگی احادیث منع نگارش حدیث آوردیم؛ اینک بخشی از سخن وی را که مرتبط با این حدیث است می آوریم:
تنها حدیث صحیح این موضوع، حدیث أبی سعید خدری است، که در اینکه «موقوف» است یا «مرفوع» اختلاف است.
اختلاف در اینکه حدیث یادشده «موقوف» است (یعنی منسوب به أبی سعید است و نه پیامبر)، و یا «مرفوع» است (یعنی منسوب به رسول اللّه ـ ص ـ است)، پیشینه کهنی دارد.
شیخ محمد ابوزَهو در ضمن بحث از کتابت حدیث، می گوید:
برخی از عالمان ـ از جمله بخاری ـ بر این باور بوده اند که حدیث أبی سعید، منسوب به اوست (موقوف علیه).102
ابن حجر عسقلانی نیز این مطلب را به برخی از پیشوایان محدّثان نسبت داده، می گوید:
بدین صورت، حدیث ابی سعید خدری، حجیّت نخواهد داشت؛ بویژه اگر آن را با احادیثی بسنجیم که اباحه کتابت و شایستگی نگارش و ضبط را به پیامبراکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مستند می سازند.
و بر این نکته تأکید ورزیم که محدّثان در ترجیح دو خبر متعارض، گفته اند: اگر یکی از دو حدیث متعارض، مرفوع بودنش مورد اتّفاق بود، و دیگری «رفع» و «وقف» آن مورد اختلاف، ترجیح متفق علیه بر مختلف فیه قطعی است.103
افزون بر این نکته‌ی تأمل برانگیز در سند حدیث که یکسره آن را از حجیّت می افکند، باید گفت بر فرض که به صدور آن باور داشته باشیم، آیا می توان گفت که این حدیث در جهت منع تدوین حدیث است؟ اوّلین تردید این است که ابوسعید، خود در پاسخ کسانی که از او چرای عدم ضبط را خواسته اند، به کلام رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) استناد نکرده و بلکه گفته است:
نمی خواهم قرآن و حدیث، در یک صفحه نگاشته شود.104
از این روی، برخی از محدّثان بر این باور بودند که نهی در حدیث أبی سعید خدری، نهی از کتابت حدیث با قرآن در یک صفحه بوده است، برای جلوگیری از امتزاج آن دو به هم و نه جز آن.105
بر این نکته باید افزود که مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری که این حدیث را در صحیح خود نقل کرده است، آن را در بابی آورده که عنوانش چنین است: «باب الثبت فی الحدیث.»106 و بدان، عنوان «باب المنع من کتابة الحدیث» نداده است؛ و روشن است که عناوین بابها بر اساس فهم محدّثان از احادیث، انتخاب می شده است.107
سخن درباره این حدیث و طرق دیگر آن به لحاظ سند و متن فراوان است؛ اکنون باید بگذاریم و بگذریم و با گزارشی از برخی داوریهای پژوهشیان، سخن را به پایان ببریم. دکتر رفعت فوزی نوشته اند:
حدیث دوم که آن را عبدالرحمن بن زید … نقل می کند؛ این حدیث، ضعیف است. یحیی بن معین گفته است فرزندان زید بن أسلم چیزی نیستند. احمدبن حنبل گفته است ضعیف است و دیگران نیز. از این روی، این حدیث، ضعیف است و بدان نمی شود اعتماد کرد.108
به هرحال، آنچه روشن است و به لحاظ نقد تاریخی اسناد و پژوهش دقیق در گزارشهای برجای مانده هیچ گونه تردیدی را برنمی تابد، این است که حدیث در زمان رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نگاشته می شده است و آن بزرگوار از کتابت و نگارش آن به هیچ روی جلوگیری نکرده اند، و ثبت و ضبط علم را ممنوع ندانسته اند؛ و آنچه در این زمینه به آن حضرت نسبت داده شده است، از حدّاقل شرایط صحت هم برخوردار نیست تا پژوهشگر بدانها استناد کند. امّا اینکه چرا پس از پیامبر، نگارش و تدوین حدیث و بلکه نشر آن، منع شد و حاکمان با تمام توان از ثبت و ضبط احادیث منع کردند و برای این عمل چه توجیه داشته اند (و یا درست بگوییم توجیه آفرینان، چه توجیه هایی تراشیده اند)، سخنی است دیگر که باید در مجالی دیگر گفته آید.109

پی‌نوشت‌ها:
1. تدریب الراوی: 1/40
2. تدریب الراوی: 1/41؛ الرسالة المستطرفة: 4
3. تقیید العلم: 106
4 . أبوبکربن حزم خزرجی مدنی، امیر مدینه و از قاضیان آن دیار بود. او را به کثرت عبادت و تهجّد ستوده اند. (الجرح والتعدیل: 9/337؛ تهذیب الکمال: 6/158؛ سیر اعلام النبلاء: 5/313؛ تاریخ الاسلام: 5/222)
5 . تقییدالعلم: 105؛ صحیح البخاری: 1/36 (باب کیف یقبض العلم)؛ الطبقات الکبری: 8/480؛ ادب الاملاء والاستملاء: 44؛ ارشاد الساری: 1/6؛ تدوین السنّة الشریفة: 16
6 . کثیربن مرّه حضری از محدثان و فقیهان «حمص» است که گویند هفتاد بدری را در آن دیار ملاقات کرده است. (تاریخ البخاری: 7/208؛ الجرح والتعدیل: 2/157؛ اسدالغابة: 4/233؛ سیر اعلام النبلاء: 4/46)
7 . الطبقات الکبری: 7/447؛ جامع بیان العلم: 1/76
8 . تهذیب التهذیب: 9/449؛ الرسالة المستطرفة: 4
9 . تاریخ التراث العربی: 1ـ 1/221؛ مختصر تاریخ دمشق: 23/234 و نیز بنگرید به: «الامام الزّهری وأثره فی السنّة، حارث سلیمان الضّاری: 295 به بعد».
10 . برخی آورده اند که حدیث تا پس از مرگ حسن بصری (م110هـ)، نوشته نشد (الرسالة المستطرفة: 80؛ دلائل التوثیق المبکّر: 235)؛ ذهبی در موردی نوشته است که تدوین حدیث و فقه، به سال 143 آغاز شد (تاریخ الاسلام، «حوادث 141تا160»: 12) و در موردی دیگر، از وی نقل شده است که بر سال 132 تصریح کرده است (تأسیس الشیعة: 279). ابوحاتم رازی می گوید اوّلین کسی که حدیث را تدوین کرده است، ابن جریح (م150هـ) است (الجرح والتعدیل: 1/184؛ تاریخ بغداد: 10/400).
و… به هرحال، آنچه همه این دیدگاهها در آن همداستان اند، عدم نگارش حدیث در قرن اوّل هجری است. البته پس از این خواهیم آورد که پژوهشیان معاصر اهل سنّت، به نقد این دیدگاهها پرداخته و این مطلب را که حدیث، تا قرن دوم نگاشته نشد، توجیه کرده اند.
11 . رسم المصحف، دراسة لغویة تاریخیّة: 7
12 . منهج النقد فی علوم الحدیث: 39
13 . الحدیث والمحدّثون: 119
14 . توثیق السنّة: 43
15 . تقییدالعلم: 117ـ146، باب فضل الکتب وما قیل فیها؛ و نیز بنگرید به: لمحات من تاریخ الکتاب والمکتبات، عبداللطیف الصوفی، الفصل الاوّل، تاریخ الکتاب؛ رسم المصحف، الفصل اوّل، الکتابة العربیّة.
16 . سوره قلم: 1
17 . سوره علق: 4 و نیز بنگرید «ادب الدنیا والدین: 68».
18 . سوره بقره: 282؛ تقییدالعلم: 71
19 . بنگرید به مقاله «التدوین وظهور الکتب المصنّفة» از صالح احمد العلی، در: مجلّة المجمع العلمی العراقی، سال31، شماره2، ص7، که به گونه ای شایسته آیات مرتبط با بحث را آورده و از چگونگی کاربرد مادة «ک ـ ت ـ ب» در ساختارهای مختلف آن و تأثیر آن در فرهنگ نگارش در میان مسلمانان، سخن گفته است.
20 . تقییدالعلم: 71
21 . مصادر التراث العربی، دکترعمر دقّاق: 9
22 . سنن ابن ماجة: 1/83؛ منیةالمرید: 106
23 . تقییدالعلم: 69؛ جامع بیان العلم: 1/122
24 . تقییدالعلم: 66؛ سنن الترمذی: 5/39/2466؛ محاسن الاصطلاح: 301
25 . کنزالعمّال: 16/417؛ بحارالأنوار: 74/80؛ التراتیب الادرایة: 2/239
26 . الطبقات الکبری: 2/22
27 . ادب الدنیا والدین: 68
28 . نورالحقیقة: 108
29 . منیةالمرید: 339
30 . کنزالعمّال: 10/262
31 . تقییدالعلم: 86؛ المحدّث الفاضل: 363؛ اسدالغابة: 5/224؛ الاستیعاب: 4/106؛ صحیح البخاری: 1/40ـ41
32 . مسند، أحمدبن حنبل، طبع شاکر: 12/235؛ تدوین السنة الشریفة: 88
33 . مقدّمة ابن الصلاح، طبع بنت الشاطی: 365 (طبع نورالدین عِتِر، با عنوان «علوم الحدیث»، ص182).
34 . تقییدالعلم: 69؛ المحدث الفاصل: 365؛ محاسن الاصطلاح: 363و364؛ أدب الدنیا والدین: 66
35 . تقییدالعلم: 74؛ محاسن الاصطلاح: 366؛ حدیث عبدالله بن عمروبن عاص در نگارش حدیث، از رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، با الفاظ گونه گونی نقل شده است، و عالمان بر صحّت و استواری آن و دلالتش بر مباح بودن و فراتر از آن، لزوم کتابت تصریح کرده اند؛ ابوحفص بلقینی می گوید: حدیث عبدالله بن عمرو بن عاص، صحیح است و از این روی، در مستدرک، آن را نقل کرده است (المستدرک: 1/186؛ محاسن الاصطلاح: 364)؛ خطیب بغدادی نیز از معافی بن زکریّا نقل می کند که گفته است: این حدیث، به روشنی نشانگر آن است که ثبت و ضبط حدیث با نگارش، به صواب بوده است، تا آنکه فراموش می کند، به نگاشته اش مراجعه کند و آنچه را ازدست داده فراگیرد؛ و دلالت می کند بر نااستواری سخن کسانی که بر کراهت کتابت معتقد شده اند (تقییدالعلم: 80). از عالمان شیعه نیز کسانی این حدیث را گزارش کرده اند (عوالی اللئالی: 1/68؛ بحارالأنوار: 2/147) و ابن ابی جمهور أحسایی (ره) در نقل عبدالله بن عمروبن عاص نوشته است: این، دلالت می کند بر امر به کتابت تمام احادیث رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم). (عوالی اللئالی: 1/68)
36 . المستدرک علی الصحیحین: 1/6ـ106؛ تقییدالعلم: 81 ـ 88؛ مسند، احمدبن حنبل: 2/162؛ محاسن الاصطلاح: 364
37 . المحدث الفاصل: 369؛ تقییدالعلم: 72؛ محاسن الاصطلاح: 366
38 . کنزالعمّال: 1/157
39 . نامه های پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به حاکمان آن روزگار و رؤسای قبایل و معاهدات و قراردادهایی که با قبایل، یهودیان و… منعقد کرده است، از فصول مهم و درخشان زندگانی رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) است. این نامه ها را برخی از پژوهشگران گرد آورده اند. بنگرید: مکاتیب الرسول، علی احمدی میانجی؛ الوثائق السیاسیة، پروفسور محمد حمیداللّه محمد؛ زمامداران، احمد صابری همدانی؛ دلائل التوثیق المبکّر للسنّة والحدیث، ص367 به بعد و…
40 . الامامة والتبصرة من الحیرة: 183؛ بصائرالدرجات: 167؛ أمالی، صدوق: 327؛ اکمال الدین: 206
41 . اینکه ثبت و ضبط احادیث و نگارش، در زمان پیامبر و در زندگانی صحابیان، امری عادی و معمول بوده است هیچ تردیدی را برنمی تابد. و بسیاری از محقّقان و پژوهشگران معاصر نیز بدان تأکید ورزیده اند و برخی نیز نصوص فراوان نشانگر این موضوع را گرد آورده اند. یادکرد صحابیانی که در منابع رجالی و تاریخی بدانها «صحیفه» و یا «نسخه» و یا «مجموعه» و یا «کتاب» نسبت داده شده است را به نوشتار بعدی موکول می کنیم.
42 . منهج النقد فی علوم الحدیث: 40
43 . الکامل، ابن عدی: 1/36؛ تقییدالعلم: 98، از عبداللّه بن عمرو.
44 . دلائل التوثیق المبکّر: 420ـ423؛ صحائف الصحابة: 59؛ معرفة النسخ والصحف الحدیثیّة: 206؛ دراسات فی الحدیث النبوی وتاریخ تدوینه: 127
45 . السنة قبل التدوین: 317ـ345
46 . الرحلة الی طلب الحدیث: 131؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: 4/75
47 . مسند، احمدبن حنبل: 1/106؛ فتح الباری: 1/183؛ معرفةالنسخ والصحف الحدیثیة: 206ـ 208؛ آقای پروفسور محمد حمیداللّه می گوید: این صحیفه در اختیار رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده است که به علی (علیه السّلام) رسیده است و بعید نمی نماید که همان پیمان نامه ای باشد که در مدینه نگاشته شد؛ چون بخشهایی از پیمان، با آنچه از صحیفه نقل شده است، همگون است. (دلائل التوثیق المبکّر: 422 به نقل از «صحیفة همام بن منبّة: 30ـ31») در مقالات بعدی، از این صحیفه سخن خواهیم گفت.
48 . الأختصاص: 284؛ بحارالأنوار: 40/133
49 . الذریة الطاهرة: 126
50 .المحاسن: 1/18 و نیز بنگرید به: (الکافی: 7/274؛ صحیفة الأمام الرضا (علیه السّلام)، تحقیق مدرسة الأمام المهدی (علیه السّلام): 237؛ عیون أخبار الرضا (علیه السّلام): 2/40 و…)
51 . صحیفة علی بن ابی طالب (علیه السّلام): 41
52 . فتح الباری: 1/183
53 . صحیفة علی بن ابی طالب (علیه السّلام): 41
54 . اضواء علی السنة المحمّدیة.
55 . الارشاد: 274؛ بحارالأنوار: 44/100
56 . رجال النجاشی: 360؛ الفوائد الطوسیة: 243؛ الذریعة: 2/306 با عنوان «أمالی رسول الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم)»؛ اعیان الشیعة: 1/93 به بعد.
57 . الأنوار الکاشفة: 37
58 . صحیفة علی بن أبی طالب (علیه السّلام): 41
59 . در روایاتی آمده است که: «کتاب علیّ سبعون ذراعا (بصائر الدّرجات: 147) و درباره «جامعه» آمده است: «الجامعة… صحیفة طولها سبعون ذراعا» (الکافی: 1/239؛ بصائر الدّرجات: 152). برخی از فاضلان، روایات مرتبط با این دو عنوان را از جهات حجم و محتوا و سایر ویژگیها سنجیده و براین باور رفته است که این دو، یک کتاب است. این، باوری درست است. (ر.ک: اکرم برکات العاملی، حقیقة الجفر عند الشیعة، ص91 ـ 93)
60 . نمونه را بنگرید به: بصائر الدّرجات، ص151. اکنون بیفزایم که در میان میراث بر جای مانده از رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، از کتاب با عنوان «جفر» نیز سخن رفته است، که در چگونگی آن ، سخن بسیار گفته اند. برخی بر این باور بوده اند که «جفر»، ظرف کتابهایی است و نه کتاب. گو اینکه این عنوان را در روایاتی توان دید، امّا روایاتی نیز هست که نشانگر آن است که «جفر» کتاب است. تفصیل بحث را در کتاب ارجمند «حقیقة الجفر عندالشیعة»، بویژه در صفحات 27 ـ 101 بنگرید.
61 . المحدث الفاصل: 601 و نیز بنگرید نمونه های دیگر را در: (الامامة والتبصرة: 174، 183؛ دلائل الامامة: 554؛ محاسن الاصطلاح: 366 و…)
62 . عالم فقید جلیل القدر مرحوم آیةاللّه شیخ محمدباقر شریف زاده، موارد پراکنده نقل شده از آن را در وسائل الشیعه شناسایی و فهرست دقیقی از آن به دست داده اند. ر.ک: آیات الأحکام، المولی محمدبن علی … الأسترآبادی.
63 . تقییدالعلم: 99؛ دلائل التوثیق المبکّر: 501
64 . مکارم الاخلاق خرائطی: 43؛ تدوین السنة الشریفة: 76
65 . الامامة والتبصرة من الحیرة: 180
66 . الذریعة: 21/126
67 . ر.ک: الذریعة، زیر عنوان «کتاب»؛ اعیان الشیعة، طبع اوّل: 1/353 و طبع مرآت الکتب: ج1/41
68 . الکافی: 1/403؛ وسائل الشیعة: 18/63؛ سنن، ابن ماجة: 1/84؛ سنن، ترمذی: 5/304؛ جامع بیان العلم وفضله: 70 (باب دعاء رسول الله ـ ص ـ لمستمع العلم وحافظه ومبلّغه)
69 . مدار.ک پیشین؛ وسائل الشیعة: 11/547؛ صحیح، البخاری، بشرح الکرمانی: 2/102، باب لیبلّغ العلم الشاهد الغائب؛ یادنامه شیخ طوسی: 3/827، مقاله «اهتمام الرسول الأعظم بالحدیث والتحدیث»؛ النص والاجتهاد: 138.
70 . تدوین السنّة الشریفة: 108.
71 . المراجعات: 355.
72 . صحیح البخاری: 4/7 (طبع دارالمعرفة: 6/97؛ چاپ بمبئی: 1567) و نیز بنگرید به: (النصّ والاجتهاد، چاپ جدید: 355؛ سبیل النجاة فی تتمة المراجعات، چاپ شده با المراجعات: 262 به بعد، با انبوهی از منابع)
73 . صحیح، البخاری، دارالفکر: 4/31؛ النص والأجتهاد: 151.
74 . مسند، احمدبن حنبل: 1/355؛ صحیح، مسلم، طبع الحلبی: 2/16؛ صحیح، مسلم، به شرح نووی: 11/94؛ التاریخ، الطبری: 3/193؛ الکامل: 2/320 (و طبع مؤسسة الرسالة: 5/251).
75 . پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) چه چیزی را می خواست بنویسد که این غوغا برکنار بستر پیامبر فراز آمد و نگارش آن آرمان، در سینه آن بزرگوار ماند؟ ابن عباس می گوید پس از آنکه گفتند: «هجر رسول اللّه»، پیامبر فرمود: «مرا واگذارید، آنچه اینک در آنم، بهتر است از آنچه مرا بدان می خوانید». آنگاه پیامبر بر سه چیز وصیّت کرد: 1) مشرکان را از جزیرةالعرب بیرون برانید، 2) هیئتها (وفود) را همانگونه که می پذیرفتم بپذیرید، و سومی را فراموش کردم. (مسند، احمدبن حنبل: 1/222)
سومی را ابن عباس فراموش کرده است، یا حافظه تاریخ، آن را از یاد برده است؟ و یا به تعبیر دقیقتر، تاریخ سازان نقل سوم را مصلحت ندانسته اند؟! مرحوم آیةاللّه سیدعبدالحسین شرف الدین نوشته اند: سوم، همان چیزی بود که پیامبر آهنگ نوشتنش را داشت تا مردم از گمراهی نجات پیدا کنند؛ لکن دستهای آلوده سیاست، محدّثان را به فراموشاندن آن مجبور ساخته اند؛ این نکته ای است که مفتی حنفی صور حاج داوود ددا بدان تنبه داده است (المراجعات، تحقیق حسین الراضی: 354) و در توضیح آنچه پیامبر اراده نوشتنش را داشته است نوشته اند: چون در کلام رسول اللّه به ژرفی بنگری که فرمود کاغذ و دوات بیاورید که چیزی بنویسم تا هرگز گمراه نشوید، و نیز در کلام دیگر آن بزرگوار بیندیشی که فرمود در میان شما دو چیز گرانبها نهاده ام که چون به آنها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد، درخواهی یافت که موضوع در هردو سخن یکی است. پیامبر می خواست در بستر مریضی، تفصیلی از آنچه در حدیث ثقلین مسلمانان را بدان ملزم ساخته بود، بنویسد. پیامبر از کلامش بازگشت و بر نگاشتن آن اصرار نورزید؛ چون پس از آن گفتگو، نوشتن، جز اختلاف به بار نمی آورد و چون نوشته می شد، همه به مشاجره برمی خاستند که آیا به هنگام املاکردن، رسول اللّه (نعوذ باللّه) هذیان می گفت و یا اینکه به استواری سخن می راند؟ چنانکه در پیش دید آن بزرگوار اختلاف کردند. اگر پیامبر بر نگاشتن اصرار می ورزید، آن سخن را با نسبت دادن به «هذیان» برنمی تافتند و در اثبات «هذیان»بودن آن، سخنها می گفتند و یاوه ها می بافتند و در تباه ساختن آن نوشته فریادها می زدند. بدین سان، حکمت بالغه آن بزرگوار اقتضا می کرد که از نوشتن چشم پوشد و از اینکه آلوده ذهنان راهی برای طعن زدن در نبوّت بازکنند، جلوگیری نماید ـ نعوذ باللّه ونستجیر به ـ؛ دیگر پس از این گفتارها و مشاجره معارضه، چه اثری برای نوشتن؟! (المراجعات: 356) و نیز بنگرید: (النظام السیاسی فی الاسلام، احمد حسین یعقوب: 119 و معالم الفتن، سعید ایّوب: 259ـ267)
76 . فتح الباری: 1/167
77 . الحدیث والمحدّثون: 124. درباره این حدیث، بحث خواهیم کرد.
78 . توثیق السنة فی القرن الثالث الهجری، أسسه واتجاهاته: 47
79 . جناب خطیب چنین می نمایاند که گویا شدّت بیماری رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) توان نگارش را از وی ربوده است! امّا برای پژوهشیان تاریخ و کسانی که به حوادث آستانه رحلت پیامبر به ژرفی بنگرند، تردیدی باقی نمی ماند که این عدم کتابت، به خاطر غوغای زشت سیاست بازان بود و نه مریضی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم). این غوغاسالاری و فتنه آفرینی به حدّی بود که زنهای پیامبر به حال پیامبر ترحّم کردند و از پس پرده فریاد زدند: آیا نمی شنوید پیامبر چه می گوید؟ عمر فریاد برآورد که: شمایان چونان زلیخای یوسفید؛ چون پیامبر بر بستر می افتد اشک می ریزید و چون سلامتش را بازمی یابد بر دوشش سوار می شوید!! پیامبر فرمود: «وابگذاریدشان که آنان از شما بهترند». (الطبقات الکبری: 2/243؛ عبداللّه بن سبا: 1/79)
این فاجعه به حدّی دردناک بود که سعیدبن جبیر می گوید ابن عباس هرگاه آن را یاد می کرد اشکهایش چونان لؤلؤ بر گونه هایش فرومی ریخت و می گفت: یوم الخمیس وما یوم الخمیس … (مسند، احمدبن حنبل: 1/355؛ تتمة المراجعات، چاپ شده با المراجعات: 264 از مصادر بسیار؛ المراجعات، تحقیق حسین الراضی: 352؛ النصّ والاجتهاد، تحقیق ابومجتبی: 148
80 . السنّة قبل التدوین: 306
81 . همان: 309
82 . تقییدالعلم: 86 (پانوشت).
83 .تدوین السنة الشریفة: 85
84 .منهج النقد فی علوم الحدیث.
85 .علوم الحدیث ومصطلحه: 33
86 . دراسات فی الحدیث وتاریخ تدوینه: 1/76
87 . حجّیة السّنة: 448
88 . الباعث الحثیث: 127
89 . بنگرید به مقدّمة عالمانه آقای یوسف عُشّ بر «تقییدالعلم» (تقییدالعلم: 16ـ17) که سخن گلدزیهر را آورده و نقد کرده است؛ و نیز ر.ک: (علوم الحدیث ومصطلحه: 33)؛ دیدگاه رشیدرضا را بنگرید در: (مجلّه المنار، ج10، ش10: 763؛ السنّة قبل التدوین: 305)
90 . منهج النقد فی علوم الحدیث: 50
91 . الحدیث والمحدّثون: 320 به بعد.
92 . تذکرةالحفّاظ: 1/5؛ کنزالعمّال: 1/174؛ علوم الحدیث ومصطلحه: 39
93 . تدوین السنّة الشریفة: 43 به بعد.
94 . آیات الأحکام للاسترابادی: 1/13 (پانوشت)
95 . دلائل التوثیق المبکّر للسنة النبویّة: 239
96 . تقییدالعلم: 49
97 . دراسات فی الحدیث النبوی وتاریخ تدوینه: 1/80
98 . توثیق السنّة: 46
99 . صحیح، مسلم: 4/2289؛ مسند، احمدبن حنبل: 3/21؛ تقییدالعلم: 30؛ مقدمة ابن الصلاح: 296
100 . بنگرید: (مسند: 3/12و56؛ مستدرک، حاکم: 1/127؛ تقییدالعلم: 29؛ الکامل، ابن عدی: 5/1771؛ سنن، دارمی: 1/98)
101 . تقییدالعلم: 31ـ32؛ توثیق السنّة: 46؛ دراسات فی الحدیث النبوی: 1/80
102 . الحدیث والمحدّثون: 124
103 . الاعتبار فی الناسخ والمنسوخ من الآثار: 16ـ17
104 .تقییدالعلم: 36
105 . تیسیرالوصول: 3/177و نیز بنگرید به: (الباعث الحثیث: 127)
106 . صحیح، مسلم: 4/2289
107 . توثیق السنّة: 46
108 . هدی الساری: 1/24؛ تدوین السنّة الشریفة: 293
109 . چنانکه یادآوری کردیم احادیث دیگری در زمینه منع تدوین حدیث از پیامبر آورده اند. آن احادیث، چنانکه گذشت، بر اساس معیارهای حدیثی، هرگز قابل قبول نیستند. برای آگاهی از آنها و چگونگی نقد آنها از جمله بنگرید به: معجم الفاظ احادیث بحارالأنوار: ج1 (مقدّمه)/22، به قلم نگارنده؛ تدوین السنّة الشریفة: 29 به بعد؛ توثیق السّنّة: 44 به بعد؛ دراسات فی الحدیث النبوی: 1/76 به بعد.

نوع فایل : PDF
حجم فایل : 613 کیلوبایت