راهیابی وضع و جعل (3) + دانلود PDF و Word

متن جلسه چهاردهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 9 اردیبهشت ماه 1394
ج. نشانه‌ها و معیارهای شناسایی روایات موضوع
چنان که گذشت، حرکت دروغ پردازی در حدیث از زمان رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) آغاز شد و پس از حیات ایشان، به ویژه در زمان امویان، گسترش یافت و صدها سخن موضوع و مجعول به انگیزه های گوناگون به منابع روایی ما راه یافت. از این رو، از دیرباز حدیث شناسان در ارزیابی احادیث، گاهی از قراین سندی و گاه از قراین محتوایی، به درستی و نادرستی حدیث پی می برند. شارع مقدس هم در ارزیابی احادیث، برای تشخیص صحیح از سقیم از سویی با سکوت خود رویّه عقلا را امضا کرده و از سویی دیگر، خود نیز برخی مصادیق نقد سندی؛ مانند سفارش به ذکر راوی حدیث و نقد محتوایی مانند عرضه‌ی حدیث بر قرآن و سنت را تأسیس نموده است. نقد سندی و نقد محتوایی در بازشناسی حدیثِ درست از نادرست لازم است و بایسته است این دو شیوه با هم بررسی و اعمال شود.
درایه نویسان برای شناختن حدیث جعلی، نشانه هایی بیان کرده اند، بعضی از این نشانه ها راجع به سند و بعضی مربوط به متن حدیث است. اینک به اختصار چند نمونه از نشانه های جعل حدیث را یاد می آوریم: (1)

راه یابی وضع و جعل (2) + دانلود PDF و Word

متن جلسه سیزدهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 2  اردیبهشت ماه 1394
ب. انگیزه ها و عوامل وضع حدیث
با نگاهی گذرا به تاریخ حدیث به آسانی می توان پی برد از صدر اسلام تاکنون افرادی به انگیزه ها و اسباب گوناگون دست به جعل حدیث زده و مطالبی را به رسول خدا و ائمه معصومین علیهم السلام نسبت داده اند. (1)
مهمترین اسباب و انگیزه های وضع و تحریف در احادیث را می توان به طور خلاصه در چهار انگیزه‌ی سیاسی، فرهنگی و دینی، اقتصادی و دین‌ستیزی برگرداند. چه بسا هر یک از این اسباب و انگیزه ها نیز اقسامی داشته باشد که به اختصار به بررسی آن می پردازیم. (2)

راهیابی وضع و جعل (1) + دانلود PDF و Word

متن جلسه دوازدهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 26 فروردین ماه  1394
دروغ‌پردازی در حدیث از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) به صورت کمرنگ آغاز شد و پس از حیات ایشان، به ویژه در زمان امویان، گسترش یافت. صدها سخن مجعول از جاعلان حدیث با انگیزه‌های گوناگون سیاسی مانند خلافت و حکومت، انگیزه‌ی فرهنگی و دینی مانند پیدایش فرقه‌های کلامی و فقهی، غلو و تندروی، تعصبات قومی و قبیله‌ای، اسرائیلیات و حتی خیرخواهی جاهلانه مانند ترغیب به قرائت قرآن، مستحبات و اذکار، انگیزه‌ی مالی و دنیوی چون تقرب به سلاطین، مصالح شخصی و فروش اجناس و کالا و انگیزه‌ی دین‌ستیزی به منابع روایی راه یافت و به دلیل انتساب ظاهری به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) از قداست و اعتبار برخوردار شدند.
این پدیده که بزرگترین و خطرناک‌ترین آفت حدیث است، وضع یا جعل حدیث نام دارد. پدیده‌ی وضع و جعل یکی از تلخ‌ترین حوادث فرهنگی در تاریخ اسلام است که در حقیقت جنگی بود به نام دین علیه دین. آنچه جاعلان حدیث برمی‌ساختند، به مثابه‌ی تیشه‌هایی بودند که پیوسته در حال قطع ریشه‌ی اسلام و تخریب مبانی عقیدتی و اخلاقی اسلام به کار بسته می‌شدند.
این نوع حدیث که از آن به کلام دروغین و ساختگی تعبیر کرده‌اند، از انواع حدیث ضعیف و بدترین نوع آن است که می‌تواند به عمد یا خطا با نیت شر یا خیر، جعل و منتشر شود و روایت آن، جز برای آگاهی و هوشیار کردن امت به این قسم از احادیث، روا نیست.
در اینجا به تحلیلی اجمالی از مقوله‌ی وضع در حدیث که خود موجب پیدایش آسیب‌های متعدد دیگری در فهم حدیث شده است، و نیز عمده‌ترین انگیزه‌ها  و عوامل وضع و معیارهای شناسایی روایات جعلی می‌پردازیم.

غفلت و اشتباه راوی + دانلود PDF و Word

متن جلسه یازدهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 20 اسفند 1393
در اینکه برخی راویان سهو یا نسیان داشته و یا در ضبط روایت ضعیف بوده اند، تردیدی نیست. (1) غفلت و اشتباه راوی در حدیث بیشتر مربوط به نقص شنوایی، اشکال نوشتاری، کم حافظگی یا چیزهای دیگر است. چه بسا راوی در شرایطی قرار گرفته که حدیثی را درست پنداشته و آن را همان گونه به دیگران منتقل کرده است.
حضرت امیر علیه السلام از این گونه راویان که دچار وهم و اشتباه گردیده اند، یاد می کند و شاخصه ی این گونه افراد را در بی تعصبی شان دانسته است؛ یعنی همین که دلیل و برهانی بر بطلان فهمشان بیابند، توهّم خود را رها می کنند. حضرت در خطبه ی 210 نهج البلاغه می فرماید: «و رَجُلٍ سَمعَ مِنْ رَسُولِ الله شَیئاً لَمْ یَحْمِلْهُ عَلی وَجْهِهِ وَ وَهِمَ فِیهِ و لَمْ یَتَعَمَّدْ کَذِباً فَهُوَ فی یَدِهِ یَقُولُ بِهِ و یَعْمَلُ بِهِ وَ یَرْوِیهِ فَیَقُولُ أنا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله فَلَوْ عَلِمَ المُسْلِمُونَ أنَّهُ وَهَمٌ لَمْ یَقْبَلُوهُ وَلَوْ عَلِمَ هُوَ أنَّهُ وَهَمٌ لَرَفَضَهُ» (2)؛ و (راوی دوّم) کسی است که چیزی از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده، ولی چنان که باید به خاطر نسپرده است و در آن به خیال پردازی دچار گشته، ولی قصد دروغ گفتن نداشته است. آن حدیث نزد اوست، آن را روایت کرده و بدان عمل می کند و می گوید: من این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم و اگر مسلمانان می دانستند وی در آن حدیث اشتباه کرده است، از او نمی پذیرفتند و او هم اگر می فهمید، از آن دست می کشید. (3)

از بین رفتن قرینه‌ها به‌ویژه سبب صدور (2) + دانلود PDF و Word

متن جلسه دهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 6 اسفند 1393
10. از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم نقل شده که ایشان قرض گرفتن را توصیه کرده و آن را «دین مقضی» شمرده‌اند: «استقرضی فانه دین مقضی». آیا بر این اساس قرض گرفتن در همه‌ی موارد و حالات نیکوست؟ ظاهر این گزارش، گونه‌ای استبعاد را در پی دارد.
در سبب صدور این متن آمده است: «جاء ام سلمة -رضی الله عنها- الی النبی صلی الله علیه و آله و سلم فقالت: یا رسول الله یحضر الاضحی و لیس عندی ثمن الاضحیة فأستقرض و اضحی؟ قال: فاستقرضی فانه دین مقضی؛ (34) ام سلمه، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد ایشان آمد و گفت: ای رسول خدا، عید قربان نزدیک شده و من پولی برای خرید قربانی ندارم. آیا می‌توانم قرض کرده، قربانی کنم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: [برای قربانی] پول قرض کن؛ همانا که آن، دینی است که زود ادا می‌شود».
توجه به اسباب صدور این سخن، روشن می‌کند که توصیه به قرض گرفتن در مورد قربانی در روز عید قربان بوده است و این متن اطلاق ندارد و موارد دیگر را دربر نمی‌گیرد.

از بین رفتن قرینه‌ها به‌ویژه سبب صدور (1) + دانلود PDF و Word

متن جلسه نهم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 29 بهمن 1393
قراینِ همراه با روایات نقش بسزایی در وضوح معنایی آن دارند. از بین رفتن این قراین در گذر زمان، خواه بر اثر عدم توجه راوی و یا غفلت او در مقام نقل و یا در نتیجه‌ی تقطیع و تلخیص روایات و... یکی از عوامل مهم آسیب‌زای فهم حدیث است.
پر واضح است قراین حالی و مقالی، در ایجاد فضای سخن و مقتضای حال نقش بسیار مهمی دارند و بی‌گمان معصومان علیهم السلام که خود از فصیحان عرب‌اند، متناسب با این شرایط و قراین سخن گفته‌اند. در این میان، چه بسا راوی از برخی روایات که در زمان صدورشان قراینی عقلی و شرعی داشته‌اند، به سبب وضوح قراین در آن جوّ حاکم، نیازی به بیان و ذکر آن در کتب روایی ندیده است و کم کم همین قراین بسیار روشن در زمان صدور برای نسل‌های بعد مخفی می ماند و در نتیجه به سبب غفلت از احتمال وجود قراین و یا اجرای اصل مشهور عدم قرینه و اصالة الظهور به اشتباه، به اطلاق خبر تمسک می‌شود. عامل این سوء برداشت در این‌گونه موارد چیزی جز گزارش نکردن تمامی این قراین نیست.
شیخ انصاری رحمه الله در فرائد الاصول از بین رفتن قراین روایات را از عوامل تعارض اخبار و آسیب در برداشت صحیح اخبار دانسته است. (1) شهید صدر رحمه الله درباره‌ی منشأ از بین رفتن بخشی از قراین می‌نویسد: «جنبه ی ارتکازی قراین باعث شده، بسیار از آن غفلت شود؛ زیرا قضایای ارتکازی از امور غیرمحسوسی است که در ذهن هر انسانی جای می‌گیرد. بنابراین، راوی احساس نیاز نمی‌کند که آن‌را به لفظ یاد کند و می‌پندارد این امر ارتکازی در ذهن شنونده هم جای دارد. در نتیجه، چنان‌چه به مرور زمان این ارتکازات دستخوش تغییر شود، آیندگان در فهم نص دچار مشکل می‌شوند و معنای دیگری را متناسب با ارتکازات عصر خود می‌فهمند». (2)
در پاره‌ای از موارد خود معصومان علیهم السلام سوء برداشت راویان را از حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله با ذکر قراین همراه با متن حدیث، برطرف می‌سازند. در ادامه به نمونه‌هایی در این‌باره اشاره می‌کنیم:

منع تدوین حدیث پیآمدها و بازتاب ها + دانلود PDF و Word

تتمه متن جلسه هشتم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتـی زیدعزّه در تاریخ 15 بهمن 1393
تا بدین‌جا از یک سوی با آغاز و چگونگی منع کتابت و تدوین حدیث آشنا شدیم و از سوی دیگر با توجیه های توجیه گران این سیاست و نقد آن توجیه ها و دیدگاهها، و سرانجام با آنچه که به دیده ما زمینه ها و انگیزه های منع تدوین و کتابت را به وجود آورده بود و رازها و رمز های آن را می توان در آن علت و یا علّتها جستجو کرد. به هر حال، منع کتابت و تدوین و نشر حدیث در تاریخ اسلام، واقعیّت است؛ واقعیتی تلخ و زیانبار، با پی آمدها و بازتابهایی ناهنجار.
ما پیشتر آوردیم و بر آن تأکید کردیم که منع کتابت و نشر حدیث، جریانی بود حکومتی و از این روی، از یک سوی فراگیر نشد و از سوی دیگر، کسانی با این سیاست مخالفت ورزیدند و منع کتابت و نشر را بر نتابیدند و بر گسترش و نشر حدیث پای فشردند. با این همه، از آن روی که جریان منع کتابت جریانی حاکم بود و حکومت بر آن اصرار می ورزید، مآلا آنچه کتابت می شد، به درستی نشر نمی یافت و آنچه نشر می شد، چندان در زوایای جامعه دامن نمی گسترد.
اکنون بر سر آنیم که درباره پی آمدها و بازتابهای آنچه یاد شد سخن بگوییم و چند و چون نتایج آن را بکاویم. آنچه را اکنون بر می شماریم و مستنداتی را که برای روشن شدن آنها می آوریم، اندکی است از بسیار؛ و امّا همین ها نیز نشان دهنده آن است که این حرکت فرهنگ سوز، چه تباهی ها و ناهنجاری ها به بار آورده است.

اسرار منع تدوین حدیث + دانلود PDF و Word

متن جلسه هشتم کلاس علل الحدیث حجة الاسلام عزّتی زیدعزه در تاریخ 15 بهمن 1393
در بحث های پیشین، از منع تدوین و نشر حدیث سخن گفتیم و توجیهات علمای اهل سنّت را گزارش کرده و به نقد و تحلیل آنها پرداختیم. بنابراین باید منع تدوین و نشر حدیث، دلایل دیگری داشته باشد که اکنون بدان‌ها می پردازیم:

دیگرسانی سیاسی و پیامدهای آن
پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از آغازین روزهایی که رسالتش را علنی ساخت، بر امامت پس از خود نیز تصریح کرد1 این تأکید در جای جای سیره رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) جریان دارد و در جریان«غدیرخم» به اوج خود می رسد؛ بدان گونه که هیچ تردیدی باقی نماند و تمام ابهامها و تاریکی ها از زعامت آینده امت زدوده شود.2 رسول الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم) افزون بر روشنگری درباره زعامت پس از خود، جریان «نفاق» را نیز که در پس عناوین فریبنده پنهان بودند روشن ساخت. پیامبر از یک سوی با طرح «شجره ملعونه» جریان نفاق پس از خود را افشا کرده بود3 و از سوی دیگر با طرح «جایگاه اهل بیت(علیه السّلام)»، جایگاه والای رهبران آینده و تباری را که باید زعامت امت را به دست می گرفت.4
جان منوّر رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به مینو پر کشید ـ مع الرفیق الأعلی ـ 5 و پس از آن بزرگوار، آرمان بلند وی جامه عمل نپوشید و زعامت سیاسی به گونه ای دیگر رقم خورد! اکنون مردم هستند و پیشوایانی برساخته؛ و خلفا هستند و حافظه تاریخی مردم؛ حکومت است و آنچه پیامبر در درازای بیست و سه سال بر مردم فرو خوانده بود؛ و حاکمان هستند و دلهره لرزش پایه های حکومت و نااستواری استوانه های خلافت و…
به پندار من، باید ریشه اساسی و بنیادین منع تدوین و نشر حدیث را در همین جا جستجو کرد و نه در جای دیگر.